त्या संध्याकाळी काय झालं होतं या आज्ज्यांना, देव जाणे! सारख्या हसत होत्या!! संसारातून चार दिवसाची सवड काढून देवीच्या दर्शनाला आलोय, म्हणाल्या. त्यांना मराठी इल्ले, आम्हाला तमीळ शून्य! - तरी जरा गप्पा मारत टेकलो, तर एका अम्माने डबाच काढला पिशवीतून!!म्हणाली, ‘एन्जॉय! नो टेनशना.!’

टळटळीत उन्हातल्या भरदुपारी आम्ही कोवालम गावात गेलो,तर मासळीच्या वासानं डोकं भणभणलं! गरीब आयाबाया डांबरी रस्त्यावरच मासळी सुकवायला टाकून बसलेल्या. अंगणात निवांत बसलेल्या एका बाईंना खाणाखुणा करून विचारलं की, जवळ कुठं हॉटेल आहे का, जेवायला? आमचा प्रश्न कळला नाही, पण भूक लागलीय हे कळलं त्यांना..मग त्यांनी खुणेनेच घरात जेवायला बोलावलं. आग्रह करकरून त्या सांगत राहिल्या, हॉटेल इल्ले, कम-कम-कम!.. पुढे थेट श्रीनगर गाठेर्पयत अशा किती मायमावशा भेटल्या. म्हणाल्या, या घरी. जेवायला या!

ओह! सो ब्युटिफूल! हाऊ वण्डरफुल!- मीनाक्षीअम्मम मंदिराच्या आवारात या परदेशी पाहुण्यांना काय बोलावं ते सुचत नव्हतं. कुटुंबासह आलेले कुणी, काही जोडपी, काही एकेकटे! एकाशी दोस्ती झाली, तो डोळ्यात पाणी आणून म्हणाला, ‘इंडिया इज सच अ हॅपी कण्ट्री, आय जस्ट रिअलाईज्ड व्हॉट हॅपीनेस रिअली मिन्स!!

चेंडा मेलम नावाचा केरळी ढोल वाजवणारा राहुल आणि त्याचे हे मित्र! कान तृप्त व्हावेत असं भन्नाट वाजवतात आणि बिंधास्त सांगतात, ‘लाईफ इज लाईक धीस ड्रस, यू हॅव टू प्ले इट राईट टुडे, नॉट टुमॉरो!’ पण सध्या पोटावर पाय येण्याच्या भीतीनं त्यांच्या पोटात गोळा आलाय! भीती?? हो ना! कारण दक्षिणेत नाशिक ढोल फेमस होतोय म्हणे हल्ली!!

सोन्याच्या खाणीजवळच्या एका कानडी अंगणवाडीत गेलो होतो. शेणकुराचे हात तसेच ठेवून घाईनं लेकरं सरकारी अंगणवाडीत सोडायला आलेल्या अम्मांनी शेण माखल्या हातांनीच आमचं ‘स्वागथू’ केलं आमच्याकडे पाहात त्या अंगणवाडी अक्काला कानडीत विचारत होत्या, ‘इंग्रजी येतं म्हणून यांना पगार जास्त मिळत असेल का?’

तेलगू जमीनीवरचा हा पंजाबी ढाबा. तिथं स्वयंपाकी होता नेपाळी, खाणारे तमिळी आणि सणसणीत तडका बसत होता मराठमोठय़ा शेवभाजीला! ये क्या मामला है?.. अरे भैय्या, हमरे साथ चलो हायवे ढाबापें, एक से एक तडकामारु ‘फराई आयटम’ मिलेंगा!

आटा की डाटा? सवाल करत बसायला वेळ आहे कुणाला ? समोर भातरस्समचं ताट आणि नेटपॅक मारलेल्या फोनवर इंटरनेटची कमाल! ‘ये दो चीझ लाईफ में जरुरी होना’- आपल्या हैद्राबादी जुबानीत ट्रक ड्रायव्हर सांगतात आणि आपल्यालाच विचारतात, ‘जीपीएस तो चलता है ना, तुम्हारे फोन पें, चेक तो करो!’

‘ मैं गणपतीमें नाचता हूं, और ईद की नमाज भी पढता हूं, बाकी धरम के झगडोंसे गरीब का क्या लेना देना?’ असा सवाल करतात शेख मोहंमद. ते मुळचे लातूरचे. ट्रक चालवत देशभर फिरतात. आणि रोजचा स्वयंपाकही मस्त ट्रकमध्येच करतात. मोहंमदभाईची ही गोष्ट हायवेवर थेट काश्मिर्पयत भेटते आणि आपल्यालाच विचारते, बोलो, गरीब का क्या है असली धरम?

‘क्या भी हल्ला करी अम्मा?’ अशी हैद्रबादी मिठ्ठास दखनी कानावर पडली की समजावं है जुनं हैद्राबाद. लाखेच्या बांगडय़ांचा खणखणाट आणि मोत्यांच्या सरींची चमक उजळलेल्या गल्लयांत दिसते. त्या गर्दीत एक महोतरमा भेटली, नवर् याला अद्दल घडवायची म्हणून तीन मुलांसह घरसोडून आलेली. ठामपणे म्हणाली, ‘घुटनेंपे आएगा पब्लिक के सामने, तो घर जाऊंगी, ऊसको झटका देना होताच.!’ - नवर् याला असा झटका स्वतः ला  शहरी स्त्रीवादी म्हणवणार् या तरी देऊ शकतील?

‘एक तो हम हैद्राबादी, उपरसे किराक!’ हैद्राबादी गाईड समीर, एका वाक्यात करवतो हैद्राबादी जगण्याची पहचान! त्याचं म्हणणं एकच, इस रंगिले शहर में कोई भूका नहीं सोता! उपाशी तर नाही झोपत पण बदलत चालेल्या हायटेक हैद्राबादमध्ये जगण्याची रीतही कधीच बदलून गेली! चार मिनार बाहेरचा भेळवाला म्हणतो ना, ‘जिंदगी क्या है. ठोकरां मुबारक..’

भजीलू? रागीडोसा? बोंडा? मेदूवडा? खायचं तर आदिलाबादमध्ये भल्या सकाळी टिफीन उरकून घ्यावा लागतो. खाताना गप्पा रंगल्या, समोर तेलंगणाची देवी तेलंगणा तल्ली उभीच, हातात मक्याचं कणीस घेऊन! रागी डोसा खाता खाता लोक सांगतात, ‘ सोपं नसतं नवीन राज्य उभं करणं, पुढल्या वेळेस या, बघा कशी दिसतेय... ते डेव्हलपमेण्ट!’

शंकराचार्याच्या गावात गेलो, तर भेटले हे मित्र! नाहीत खेळायला गोटय़ा. पण म्हणून काय झालं? आमच्या या गावात दगडांची कुठे कमतरता आहे?. दगडांच्याच गोटय़ा बनवून ही मुलं खेळताना भेटली वाटेतच. मस्तपैकी हरफनमौला बनून. बाकी जगाशी त्यांना काही घेणंदेणं नव्हतं.

मुलांना शाळेत मोबाईल आणायला आणि वापरायला सगळीकडेच बंदी. शिक्षकांसाठीही ती बंदी आहेच, पण मग दिघौरीच्या शासकीय विद्यालयाचे हे मुख्याध्यापक मोबाईल हातात धरून काय करताहेत? शाळा सुरु होण्यापूर्वी वेळेवर तर ते शाळेत हजर झाले, पण जवळपास अर्धा तास ते मोबाईल आकाशात धरून वेगवेगळ्या पॉइंटवर काहीतरी खटपट करीत होते. शेवटी विचारलंच त्यांना. तर म्हणाले, ‘नेटपर हजेरी चढा रहा हॅँू.’ शाळा सुरू होऊन अध्र्या तासाच्या आत जर ऑनलाईन ‘हजेरी’ लागली नाही, तर केवळ मुख्याध्यापकांचीच नाही, सगळ्यांचीच गैरहजेरी !. त्यामुळेच त्यांची ही खटपट.

नॅशनल हायवे नंबर 44. रस्त्याच्या कडेला ट्रक उभा करून काही जणांचा मजेत स्वयंपाक चाललेला. एका बाजूला तीन दगडांची चूल. तव्यावर गरमागरम पोळ्या. एक जण पीठ मिळतोय, दुसरा हातावरच पोळ्या थापतोय आणि भाजतोय. गोल गरगरीत पोळ्या. दुसरीकडे स्टो. त्यावर खमंग भाजी उकळतेय. तो वास नाकात जातोय. घरातून निघाल्यापासून पहिल्यांदाच तव्यावरची पोळी पाहायला मिळालेली. पोटात भूक अशी काही खवळली की बास! आम्हीही त्यांच्या शेजारी रस्त्यावरच मांडी घालून बसलो. या रस्त्यावरच्या मुसाफिरांनी त्यांच्या घासातला घास दिला आणि त्यांच्या जगण्याची गोष्टही सांगीतली!

नशिबाचे फासे. माङया गावातून चार पदरी रस्ता आता वेगानं वाहतोय. याच रस्त्यानं लोकं कुठून कुठे पोहोचली. पार कन्याकुमारीपासून काश्मीर्पयत. पण काय बदललं माङया गावात? माङया आयुष्यात? - हायवेजवळची छोटी टेकडी चढून आम्हीही त्याच्या शेजारी जाऊन बसलो, तर त्याचं नशिबाचे फासे टाकणं सुरूच होतं!! परत परत. आणि एकटय़ानंच.

दलितांवरील अत्याचार आता ब:यापैकी कमी झाले असतील असं वाटत होतं. वाटेत भेटलेल्या बुंदेलखंडानं मात्र या समजुतीला हादरा दिला. खैरा गावातला हा कॉलेजकुमार सुन्नू. सवर्णाच्या शेजारी जमीन विकत घेतली म्हणून याचं अपहरण करण्यात आलं, मारमारुन लहुलुहान करण्यात आलं. गळ्यात चपलांची माळ अडकवण्यात आली आणि त्याला मलमूत्र खायला लावलं. सुन्नू आम्हाला सांगत होता, शिकून मोठं व्हायचं स्वपA होतं, पण काहीही चूक नसताना उलट माङयावरच पोलीस केस झाली. आता मला कोण नोकरी देणार?

साईकिल एक और बच्चे पॉँच. ग्वाल्हेरजवळच्या एका खेडय़ाजवळ गाडी थांबवली, तर ही मुलं दिसली. त्यांचा आनंद सायकलमध्ये मावत नव्हता. त्यांना विचारलं तर म्हणाले, आज पापा काम से जल्दी घर आये. पहले उनसे मस्ती की अब साईकिल से. बहोत महिनो में ऐसा दिन आया. अब शाम तक साईकिल छोडेंगे नहीं.

चंबळच्या घाटीत ज्यानं अनभिषिक्त राज्य केलं तो दस्यू सम्राट मलखान सिंग! 1982 मध्ये त्यानं आत्मसमर्पण केलं तेव्हा 17 खून, 19 हाफ मर्डर, 25 अपहरण, 19 दरोडे आणि 94 केसेस अशी कमाई त्याच्या नावावर होती. बलदंड देहाच्या आणि आजही जवळ भरलेली बंदूक बाळगणा:या मलखानची रात्री 11 वाजता भेट घेतली, तेव्हा तो म्हणत होता, साले हरामी बलात्कारीओंको चौराहे पर खडा कर के मशीनगन से उनके टुकडे टकुडे करने चाहिए. आणि आणखीही बरंच काही.

श्रीकृष्णाच्या जन्मभूमीत आलोय आणि तिथे साधू नाहीत, महाराज नाहीत, गायी नाहीत असं कसं शक्य आहे?. कान्हाच्या या लाडक्या गायी भाविकांच्या स्वागतासाठी रस्तोरस्ती अशा सज्ज असतात. आधी त्यांचं ‘दर्शन’ घेतल्यानंतरच भाविकांना गोकुळ, वृंदावन आणि गोवर्धनकडे जाता येतं.

शेतातले जव्वान रस्त्यावरच्या एका निर्जन शेतात उघडय़ाबंब अंगानं कोणी दंडबैठका मारतंय, कोणी धावतंय, कोणी कसरत करतंय. का? - या सगळ्याच पोरांना आर्मीत जायचंय. त्याचं म्हणणं, ‘रिटर्न एक्झाम तो हम जैसेतैसे पास कर लेंगे. लेकिन फिजिकल का क्या? खास खेडय़ातल्या पोरांसाठी आणि तीही फक्त ‘फिजिकल’साठी एका निवृत्त जवानानं इथे उघडय़ावर, लोकांच्या शेतात अॅकॅडमी उघडलीय. गेल्या तीन वर्षात इथली सव्वाशे मुलं आर्मी आणि पोलिसांत भरती झालीत.

राजधानी दिल्लीत सारेच जण आपली स्वप्न घेऊन येतात. हे जोडपंही भल्या पहाटे दिल्लीच्या राजपथावर सायकलरिक्षा घेऊन स्वप्नच्या शोधात निघालंय. माल भरलेला गाडा मोठय़ा कष्टानं धनी ओढतोय, तर आपल्या सा:या सांस्कृतिक मर्यादा सांभाळून कारभारीण त्याला हातभार लावतेय.

‘उडता’ पंजाब पंजाबात शिरलं की लगेच कुठे कुठे ‘उडत्या’ पंजाबची झलक दिसायला लागते. कुठे रस्त्यावर खुलेआम भांगचा अड्डा, तर कुठे एनएच 44 वर बुलेटनं सुसाट उडत जाणारी अशी पोरं. अन्यथा भर दुपारी तोंडावर गमछा पांघरून ‘बंद’ डोळ्यांनी हवेत उडणारी पोरं दुसरीकडे कुठे भेटणार?

जम्मू ओलांडून काश्मीरच्या दिशेनं निघालं की एका डोळ्याची अशी वाहनं जागोजागी दिसतात. सगळ्या गाडय़ांच्या काचा फुटलेल्या आणि त्यांना रुमाल, चादरी बांधलेल्या. ड्रायव्हरही मग रस्ता समोरुन न बघता असा साईडनं बघतात. भुलोकीच्या स्वर्गातून बाहेर येताना अशा ‘आजाद’ डोळ्यांनीच मग जग बघावं लागतं.

सुनसान रस्ते, कुठे साधं चिटपाखरुही नाही. एकूणएक दुकान, टपरी बंद, भयाण शांतता आणि भीतीदायक तणाव. भिंतीवर आणि रस्त्यांवर जागोजागी मोठमोठय़ा अक्षरांत लिहिलेलं. ‘इंडियन डॉग्ज गो बॅक’. काश्मीर खो:यातल्या सर्वात संवेदनशील अनंतनाग जिल्ह्यातलं चौरट हे छोटंसं खेडं. मुख्य रस्त्यापासून ब:यापैकी आत. पण आमच्या गाडीच्या आवाजानं पाचच मिनिटांत अख्खं गाव गोळा झालं. शे-दोनशे लोकांनी आम्हाला घेरलं आणि झाडाझडती सुरू झाली. कौन हो, कहॉँसे आये हो? क्यूॅँ आये हो?.